Gruźlica (tuberculosis, TB – tubercule bacillus) jest to powszechna i potencjalnie śmiertelna choroba zakaźna, wywoływana przez prątka gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis). Gruźlica dotyczy najczęściej płuc (gruźlica płucna), jednak również może atakować ośrodkowy układ nerwowy, układ limfatyczny, naczynia krwionośne, układ kostno-stawowy, moczowo-płciowy oraz skórę. Inne mykobakterie takie jak Mycobacterium bovis, Mycobacterium africanum, Mycobacterium canetti czy Mycobacterium microti wywołują choroby zwane mykobakteriozami i z reguły nie infekują zdrowych osób dorosłych, ale są często spotykane u osób z upośledzeniem odporności, np w przebiegu AIDS.
Ze względu na fazy rozwoju zakażenia prątkiem gruźlicy wyodrębnia się gruźlicę pierwotną i popierwotną. Gruźlica pierwotna to pierwszy kontakt z czynnikiem zakaźnym, z uwagi na drogę zakażenia i osobniczą odporność będzie to zwykle (75% przypadków) gruźlica płucna, która rozwija się u osoby dorosłej. W zależności od ogólnej odporności i intensywności zakażenia może nie być żadnych objawów, a świadectwem zakażenia jest konwersja odczynu tuberkulinowego i niekiedy zmiany w obrazie RTG, bądź też rozwija się stan chorobowy. W najczęstszej gruźlicy płucnej do jej objawów należą wówczas: ból w klatce piersiowej, krwioplucie oraz produktywny kaszel, przewlekający się ponad trzy tygodnie. Natomiast do objawów ogólnych zalicza się: gorączkę, dreszcze, nocne poty, ubytek masy ciała, bladość, często także łatwą męczliwość.
Gruźlica popierwotna jest skutkiem reaktywacji latentnego zakażenia pierwotnego. Często dochodzi do tego po wielu latach, z powodu dołączenia się dodatkowego czynnika ryzyka: zakażenie HIV, leczenia immunosupresyjne, dłuższe leczenie kortykosteroidami, białaczki, chłoniaki, cukrzyca, skrajna niewydolność nerek, czy znaczna utrata masy ciała w krótkim czasie. Nacieki gruźlicze w gruźlicy popierwotnej ulegają serowaceniu, zaś masy serowate są wykrztuszane – powstaje jama płucna, towarzyszy temu także rozsiew prątków do innych części płuc. W zależności od stanu chorego, jego odporności i szybkości wdrożenia leczenia zmiany w płucach mogą się wchłaniać, włóknieć albo postępować, doprowadzając do całkowitego zniszczenia płuc, a ostatecznie do śmierci. Na początku gruźlica popierwotna może nie dawać objawów, jednak później mogą pojawić się: wilgotny kaszel, zmęczenie i osłabienie, chudnięcie i brak apetytu, gorączka i krwioplucia. Czasem mogą występować również bóle w klatce piersiowej i duszność.
Rzadziej (około 25% przypadków) zakażenie rozpoczyna się od rozprzestrzeniania się poza płucami (gruźlica pozapłucna); zwykle dochodzi do tego u osób z upośledzeniem odporności lub dzieci. Umiejscowienie pozapłucne gruźlicy może dotyczyć: opłucnej (wysiękowe zapalenie opłucnej), ośrodkowego układu nerwowego pod postacią gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, układu limfatycznego w skrofulozie, układu moczowo-płciowego, ale także kości i stawów kręgosłupa w chorobie Potta. Szczególnie poważną postacią choroby jest gruźlica rozsiana. Postać pozapłucna nie jest zaraźliwa, jednak może współistnieć z gruźlicą płucną, która przenosi się między ludźmi.
Podstawową metodą leczenia gruźlicy jest stosowanie leków przeciwgruźliczych i przeciwzapalnych, które jeśli są rozpoczęte we wczesnej fazie choroby i prowadzone zgodnie z zaleceniami doprowadzają do wyleczenia ok 90% chorych.