Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych to zmniejszanie ryzyka ich używania poprzez opóźnienie lub przeciwdziałanie inicjacji, niedopuszczanie do poszerzania się kręgu osób – szczególnie ludzi młodych – eksperymentujących z legalnymi, a także nielegalnymi substancjami.
Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzyka, a więc na przykład do całej społeczności szkolnej. Działania podejmowane w jej ramach kierowane są do ludzi zdrowych i wspomagają prawidłowe procesy rozwoju fizycznego jak również psychicznego. Mają na celu promocję zdrowego stylu życia, opóźnienie wieku inicjacji, zaś przez to zapobieganie lub zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych.
Na tym poziomie oddziaływań ważne jest rozwijanie różnych umiejętności, które pozwolą każdemu radzić sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi oraz z przeżywanymi w związku z nimi emocjami.
Realizatorami działań i programów profilaktycznych są przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów i pedagogów szkolnych, natomiast terenem tych działań jest głównie szkoła. Jeśli w środowisku lokalnym wypracowana została spójna strategia profilaktyczna, wówczas szkoła jest jednym z wielu terenów działań.
Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka, a więc do osób przejawiających pierwsze objawy dysfunkcji (zaburzeń). Przykładem mogą być uczniowie, którzy eksperymentują ze środkami odurzającymi.
Celem działań profilaktycznych na tym poziomie jest ograniczenie głębokości oraz czasu trwania dysfunkcji, tworzenie warunków, które umożliwią wycofanie się z zachowań ryzykownych.
Na terenie szkoły realizatorami działań są przede wszystkim socjoterapeuci, psycholodzy szkolni, a także wykwalifikowani trenerzy. Zajęcia profilaktyczne prowadzone są wobec pojedynczych uczniów lub określonych grup, najczęściej w poradniach psychologiczno – pedagogicznych i profilaktycznych, klubach, bądź w świetlicach socjoterapeutycznych.
Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka, do osób, u których występują już rozwinięte symptomy choroby (zaburzeń), a więc na przykład uzależnienie od narkotyków.
Działania prowadzone na tym poziomie mają na celu zablokowanie pogłębiania się procesu chorobowego i degradacji społecznej, jak również umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Z jednej strony przeciwdziałają nawrotowi zaburzeń, natomiast z drugiej umożliwiają osobom uzależnionym prowadzenie życia akceptowanego społecznie.
Na tym poziomie profilaktyka prowadzona jest przez lekarzy specjalistów, psychologów, psychoterapeutów, rehabilitantów, pracowników socjalnych oraz specjalistów z zakresu resocjalizacji itp. Działania profilaktyczne są podejmowane obok, bądź też po zakończeniu specjalistycznej terapii (np odwykowej).