Badanie moczu jest jednym z podstawowych laboratoryjnych badań diagnostycznych w praktyce medycznej. Mimo swej prostoty dostarcza wielu ważnych informacji o funkcji układu moczowego, a także pośrednio innych narządów i układów. Na badanie to składa się:
- ocena fizykochemiczna moczu
- mikroskopowe badanie uzyskiwanego przez wirowanie osadu moczu
W badaniu ogólnym ocenie poddawane są następujące parametry moczu:
Barwa i wygląd:
- Wodo-jasny do słomkowej – przy bardzo dużej podaży płynów lub w moczówce prostej
- Mleczny – w ropnych schorzeniach układu moczowego
- Pomarańczowy – po witaminie z grupy B, przy podwyższonej zwartości urobilinogenu
- Czerwony – po spożyciu buraków, krwiomocz lub hemoglobinuria
- Fioletowy – w stanach pozawałowych i u osób z ciężką niewydolnością jelitową
- Ciemno brązowy – świadczy o dużym zagęszczeniu moczu np. w stanach gorączkowych, zaś ciemno brązowy z żółtą pianą występuje przy żółtaczce
- Brązowy, brązowo czarny – przy krwotokach z dróg moczowych przy kwaśnym pH, w porfirii, methemoglobinurii
- Zielony, niebieski – polekowo
- Pieniący się – świadczy o obecności białka
Przejrzystość:
Mocz fizjologiczny jest klarowny, ale może też wystąpić lekkie zmętnienie wywołane obecnością moczanów, fosforanów, komórek nabłonkowych, nasienia oraz śluzu. Zmętnienie mogą również spowodować składniki patologiczne takie jak erytrocyty, leukocyty, bakterie, komórki nerkowe oraz kryształy nieorganiczne.
Odczyn:
pH moczu uwarunkowane jest dietą, jaką stosujemy, np. przy diecie mieszanej pH waha się w granicach 5,5 do 6,6; natomiast dieta bogatobiałkowa powoduje zakwaszenie moczu do pH 5,2, zaś dieta bogatowarzywna alkalizuje mocz do pH 8,2. Odczyn zależny jest także od czasu przechowywania moczu, ponieważ bakterie namnażając się powodują jego alkalizację.
Woń:
Ma znaczenie jedynie w przypadku świeżego moczu, normalnie określana jest jako swoista, ale może też być aromatyczna (owocowa) w przypadku cukrzycy, której towarzyszy ketonuria oraz amoniakalna w przypadku bakteriurii.
Ciężar właściwy:
Zależny jest od składników wydalanych z moczem oraz od ilości spożywanych płynów. Prawidłowy zamyka się w zakresie 1,003–1,030 g/ml.
Glukoza w badaniu ogólnym moczu
W prawidłowym badaniu ogólnym moczu glukoza jest nieobecna. Wśród najczęściej obserwowanych schorzeń, które powodują obecność glukozy w moczu – glukozurię wymienia się cukrzycę typu 1, 2 lub u kobiet w ciąży (konieczna diagnostyka różnicowa w celu wykluczenia cukrzycy u ciężarnej). Przenikanie glukozy do moczu można zaobserwować u pacjentów ze stężeniem glukozy w osoczu krwi przekraczającym 160 mg/dl lub u pacjentów z uszkodzoną funkcją cewek nerkowych.
Białko w badaniu ogólnym moczu
W warunkach prawidłowych białko wydalane jest z moczem w niewielkich ilościach, które nie przekraczają 250 mg w ciągu doby. Obecność białka w moczu może być spowodowane dużym wysiłkiem fizycznym, gorączką lub ciążą (białkomocz w III trymestrze ciąży jest często obserwowany wśród ciężarnych). Patologiczny białkomocz może być konsekwencją uszkodzenia kłębuszków lub kanalików nerkowych. Białkomocz może być objawem takich chorób jak niewydolność serca, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, lub szpiczak mnogi. Obecność białka moczu jest powszechnie spotykana u pacjentów gorączkujących lub mających infekcję układu moczowego.
Bilirubina w badaniu ogólnym moczu
Bilirubina jest barwnikiem będącym końcowym produktem przemiany hemu – barwnika krwi uwolnionego z hemoglobiny. Bilirubina występująca w moczu powoduje zmianę jego zabarwienia i nadaje mu kolor żółty, pomarańczowy lub brunatny. Fizjologiczne niszczenie erytrocytów odbywa się w śledzionie, szpiku kostnym i wątrobie, zwiększone zatem stężenie bilirubiny obserwowane jest jednym z podstawowych objawów uszkodzenia funkcji wątroby i towarzyszy żółtaczce mechanicznej lub hemolitycznej.
Ketony w badaniu ogólnym moczu
Ciała ketonowe są pośrednimi produktami przemiany tłuszczów, w warunkach prawidłowych nie są obserwowane w moczu. Obecność ciał ketonowych w moczu (aceton, kwas acetooctowy, kwas beta – hydroksymasłowy) może wystąpić u pacjentów z niewyrównaną cukrzycą, u pacjentów głodujących lub po nadużyciu alkoholu etylowego. Ponadto ciała ketonowe mogą się pojawić w moczu u osoby zdrowej, która nie spożywała posiłków przez kilka lub kilkanaście godzin.
Azotyny
W prawidłowym badaniu ogólnym moczu azotyny są nieobecne. Azotyny powstają w wyniku przekształcenia azotanów przez bakterie Gram ujemne, bakterie te są najczęstszym uropatogenem powodującym infekcje układu moczowego. Azotyny w moczu są pośrednim objawem infekcji układu moczowego, wywołanej przez bakterie.
Urobilinogen
Urobilinogen jest pochodną bilirubiny, powstającą w świetle przewodu pokarmowego. Za powstawanie tej substancji odpowiedzialne są bakterie jelitowe. Tak więc zwiększone stężenie urobilinogenu obserwowane jest w przypadku upośledzonej funkcji wątroby, krwawienia do światła przewodu pokarmowego lub żóltaczki hemolitycznej.
Ocenie podlega również osad moczu:
Erytrocyty
Krwisty kolor moczu nazywany jest krwiomoczem, zaś obecność erytrocytów – krwinek czerwonych w badaniu ogólnym moczu nazywany jest krwinkomoczem (obecność powyżej 4 erytrocytów w polu widzenia). Erytrocyty w moczu mogą wywodzić się z każdego piętra układu moczowego i mogą mieć różne pochodzenie: mogą pojawić się w moczu w przypadku cewkowego i kłębuszkowego uszkodzenia nerek, kamicy moczowej, infekcji układu moczowego i nowotworów.
Leukocyty
Obecność 2 – 4 leukocytów w polu widzenia uważa się za normę, a najczęstszą przyczyną podwyższonej ilości leukocytów w moczu są ostre lub przewlekłe stany zapalne układu moczowego. Natomiast obecność powyżej 5 leukocytów w polu widzenia nazywana jest leukocyturią a leukocyturia z towarzyszącym zmętnieniem moczu określana jest jako ropomocz.
Nabłonki
Nabłonki płaskie mogą pojawić się w badaniu ogólnym moczu i pochodzą z układu moczowego lub dróg rodnych u kobiet.
Kryształy
Kryształy występują u osób zdrowych i chorych, jednak rodzaj kryształów stwierdzonych w badaniu ogólnym moczu może sugerować skład złogów nerkowych u pacjentów z kamicą nerkową. W badaniu moczu osób zdrowych mogą pojawić się kryształy kwasu moczowego, szczawianu lub fosforanu wapnia. Niektóre schorzenia metaboliczne powodują objawiają się charakterystycznymi kryształami w badaniu ogólnym moczu.